Jacek Dębski
Świątynia chrześcijańska i jej symbolika na przestrzeni wieków
Wprowadzenie
Dla pierwszych chrześcijan przed 313 rokiem był to Dom Kościół (domus ecclesiae), dla mieszkańców cesarstwa rzymskiego czasów Konstantyna Wielkiego wielonawowa bazylika. Konstantynopol po 843 roku kształtuje własny, wschodni typ świątyni na planie krzyża równoramiennego wpisanego w kwadrat. Jej największy rozwój od ok. X wieku przypadnie na ten sam czas, co intensywny rozwój architektury murowanej chrześcijaństwa zachodniego. Romańskie kościoły na szlaku do Santiago de Compostella i gotyckie katedry Europy to kulminacja treści symbolicznych zawartych w budynku świątyni. Później wraz z reformacją i renesansem następuje stopniowe zeświecczenie przestrzeni sacrum. Chociaż symboliczne orientowanie, czyli prezbiterium skierowane na wschód w budynku kościoła stosowane jest jeszcze w XIX wieku, to w wieku XX praktyka ta jest zupełnie zarzucona. Odpowiadająca tej architekturze historyczna szata neogotycka (Votivkirche w Wiedniu), neoromańska lub neobarokowa XIX wieku zastąpiona zostaje strukturą modernistyczną wieku XX (Le Corbusier, kapica Notre Dame du Haut w Ronchamp, 1954 rok).
Liturgia a kształt budynku
Sposób, w jaki organizowano wspólne modlitwy wyznawców Jezusa, szczególnie sprawowanie eucharystii, wpływał na wygląd i strukturę kościoła oraz jego wyposażenie, dekorację.
Pierwotnie, gdy wiernych było stosunkowo niewiele wystarczały pomieszczenia domu rzymskiego zaadaptowane do celów religijnych. Jednym z niewielu przykładów tego typu budynku, zwanego domem kościoła (domus ecclesiae, połowa III w.) jest obiekt w Dura Europos zachowany na terenie dzisiejszej wschodniej Syrii. Klasyczny, niewyróżniający się niczym na zewnątrz dom z tamtych czasów (pomieszczenia otaczają wewnętrzny dziedziniec) od reszty różniło wyposażenie i dekoracja. Największe pomieszczenie od południa służyło do sprawowania liturgii. W przylegającym doń mniejszym, zachodnim pokoju przebywali katechumeni oraz pokutnicy (ci nie mieli pozwolenia na udział w 2 części eucharystii). Północno wschodni kraniec zajmowało baptysterium z basenem chrzcielnym od zachodu.
Pierwsze msze miały wiele wspólnego z żydowską paschą, czyli były formą uroczystej kolacji, stąd wyposażenie w zasadzie sprowadzało się do stołu i siedzeń, które go otaczały.
Edykt mediolański
Uznanie chrześcijaństwa i jego prawa do oficjalnego kultu w 313 roku przez cesarza Konstantyna Wielkiego było wydarzeniem przełomowym. W IV wieku zaczęły powstawać pierwsze zachowane do dziś (wielokrotnie przebudowywane lub rekonstruowane) bazyliki wielonawowe, które mogły pomieścić gwałtownie rosnącą liczbę chrześcijan (Rzym, Bazylika św. Pawła Za Murami, rekonstrukcja po pożarze w 1823 r.). Pojęcie bazylika dotyczy struktury i formy budynku, który najczęściej był podłużną halą. Składał się on z wyższej nawy głównej i dwóch lub czterech niższych naw bocznych, oddzielonych od siebie kolumnadą. Prezbiterium w niszy zwanej apsydą poprzedzała nawa poprzeczna (transept).
Ołtarz w formie kamiennego stołu nad grobem męczennika w Starej Bazylice św. Piotra na Watykanie (tej z przed 1502 r.) znajdował się pod baldachimem zwanym cyborium. Stopniowo struktura budowli przyjmuje w planie symboliczny kształt krzyża. W krzyż wpisuje się forma Ciała Chrystusa – duchowego Kościoła, z rozpostartymi ramionami, głową w miejscu prezbiterium (tutaj znajdował się tron biskupa) i sercem – ołtarzem. Przelana krew wyznawcy Jezusa – św. Piotra uzasadniała pojawienie się ołtarza w tym miejscu, gdzie będzie następowało przeistoczenie – bezkrwawa Ofiara. Baldachim nad ołtarzem symbolizuje niebo. Zwyczajem, usankcjonowanym w początkach VII wieku, stało się poświęcenie ołtarza pod warunkiem umieszczenia w nim relikwii świętego.
Dekoracja i wyposażenie kościoła w tym czasie przejmuje wiele elementów ceremoniału dworskiego cesarstwa rzymskiego. Dominują mozaiki wypełniające przestrzeń apsydy oraz pasy nad kolumnadą nawy głównej (pod oknami). Następuje także stopniowe oddzielenie części dla wiernych i sprawującego liturgię kleru (wzniesienie, balustrada; m.in.: dwa kościoły San Apollinare, Rawenna, VI w.).
Podłużny kształt świątyń wynikał z kwestii odbywanych w jej wnętrzu procesji z darami ofiarnymi ołtarza oraz z chęci zaakcentowania symbolicznej wędrówki, pielgrzymki do centrum kościoła, będącej figurą życia wyznawców Jezusa.
Bizantyjski Konstantynopol
Największa w ówczesnym chrześcijańskim świecie budowla sakralna powstała w stolicy cesarstwa wschodnio-rzymskiego, Konstantynopolu. Szczęśliwie zachowała się ona do dziś. Hagia Sophia z przed połowy VI wieku (meczet w latach 1453 – 1934) to próba połączenia wnętrza podłużnego z centralnym (planu koła lub kwadratu). Miała ona ogromne znaczenie w kształtowaniu się formy kościoła prawosławnego. Jednakże kryzys państwa w trakcie sporu o czczenie obrazów (ikonoklazm, trwający z przerwami w latach 730 – 843) opóźnił niejako wykształcenie się struktury świątyni kościoła wschodniego, greckiego.
W trakcie panowania dynastii macedońskiej tworzy się plan krzyża greckiego, równoramiennego wpisanego w kwadrat, powiązany z układem kopuł odpowiadających poszczególnym częściom budynku sakralnego. Struktura sześcianu korpusu świątyni jest symbolicznym przedstawieniem świata ziemskiego, kopuła to niebo, te dwie bryły łączy wkomponowany krzyż wyznaczany czterema filarami. Ziemia z niebem zostały połączone znakiem zbawienia.
Miejsce, w którym pojawiały się poszczególne treści dekoracji mozaikowej, później freskowej także nie było przypadkowe. Kopułę centralną lub konchę apsydy wypełniała postać Chrystusa Pantokratora (Władcy Wszechświata). Niżej przedstawiano archaniołów i ewangelistów, potem Apostołów, świętych, najniżej przedstawicieli kościoła miejscowego. W prezbiterium występowały sceny związane z ofiarą eucharystyczną (m.in.: Ofiara Abrahama) a w narteksie scena Sądu Ostatecznego. Stopniowo od około V w. kształtował się wysoki ekran, oddzielający prezbiterium od nawy, umieszczano tam ikony. Później od XV wieku w sztuce Księstwa Moskiewskiego ekran ten stanie się ikonostasem.
Kościół zachodni, rzymski także znał podobną strukturę oddzielającą prezbiterium od nawy. Było to lektorium, które stopniowo będzie zanikać od XVI wieku.
Kulminacja teologicznej i kosmicznej symboliki
Tekst Jean’a Hani Symbolika Świątyni Chrześcijańskiej skupiając się na analizie zabytków sztuki romańskiej i gotyckiej kościoła rzymskiego, dowodzi jak głęboka i rozbudowana była symbolika budowli sakralnych w tym czasie. Począwszy od rytuału wyznaczania kierunków świata, w które kosmicznie wpisywała się budowla reprezentująca Civitas Dei (Państwo, miasto Boże) św. Augustyna. Wschód to miejsce zmartwychwstania słońca, będącego symbolem Zbawiciela, stąd zwyczaj orientowania świątyni. Brama, portal to symbol zbawienia. Ołtarz kamienny, sześcienny to chrześcijanin ukształtowany i uświęcony przez Słowo Boże. Sklepienie to niebo, stąd gwiazdy malowane na jego powierzchni. Nie tylko poszczególne części kościoła, ale ich wymiary mają swoje symboliczne znaczenie takie jak cyfry 888 będące figurą Chrystusa (88,8 stóp wysokości do zwornika sklepienia w prezbiterium, katedra w Troyes) czy dwanaście filarów odpowiadających dwunastu Apostołom.
Sztuka religijna czy sakralna
Stopniowe odchodzenie od treści teologicznych w strukturze i przestrzeni świątyni zachodniej od XVI związane było z reformacją i humanizmem renesansowym. Protestanckie kościoły to już tylko domy modlitw, które można w niektórych przypadkach zamienić na sale do gry w piłkę. Renesans bardzo rzadko wypowiadał się w budowlach sakralnych, a jeśli tak, to najczęściej służyły one chwale rodu, mecenasa, fundatora.
Nie wszystko odrzucono od razu, lecz ostatnim wielkim wytworem kultury zachodniego chrześcijaństwa stała się Bazylika św. Piotra na Watykanie. Barok to czas, kiedy budowano najwięcej kościołów chrześcijańskich. Niejednokrotnie więcej było tutaj inwencji twórcy, propagandy potrydenckiej, niż kierowania się wzorcem danym przez Boga. Według Jean’a Hani świątynia, sacrum w sztuce nie może powstawać tylko zgodnie z pomysłem architekta, plastyka, dekoratora, nawet fundatora. On i jego inwencja muszą być podporządkowane Bogu, Księdze Objawionej, wzorcowi obiektywnemu, a nie subiektywnej wizji artysty. Punktem wyjścia powinny być teksty Starego Testamentu dotyczące procesu powstawania Arki Przymierza, Namiotu Spotkania i innych obiektów będących podstawą kultu judaistycznego (m.in.: Księga Wj 25, 8-9).
Jednakże czy w dzisiejszej kulturze zdominowanej ekonomią, konsumpcją, techniką i kosmopolityzmem jest to możliwe? Próby podejmowane przez tyskiego architekta Stanisława Niemczyka (kościół Ducha Świetego, budowany klasztor i kościół franciszkański w Tychach) wydają się być zjawiskami odosobnionymi i wyjątkowymi na tle europejskim.
Symbolika Świątyni Chrześcijańskiej. Najważniejsze pojęcia
1. Hasło: „kościół” w Słownik Terminologiczny…
Różnica między sztuką sakralną (sacrum) a religijną (zrodzona z czysto indywidualnego natchnienia).
Świątynia powstaje według wzorca boskiego, nie jest dziełem architekta (Księga Wj 25, 8-9)
Wnętrze obrazem kosmosu, Civitas Dei św. Augustyna. Autorytet ojców kościoła. Świątynia: widzialny emblemat świątyni niewidzialnej (Euzebiusz, Historia Kościoła, pisząc o św. Paulinie budującym kościół w Tyrze; za: J. Hani, Symbolika świątyni chrześcijańskiej, s.22) Cytat: cały tekst s. 23 J. Hani, Symbolika…
Templum (łac.), temenos (grec.): ciąć, odgraniczać (wspólne źródło słowa)
Stąd potrzeba oczyszczenia (chrzest, kropielnica: symbole akwaryczne). Ważny cytat: 1 akapit s.81: „… W ten sposób świątynia jawi się jako pejzaż spetryfikowany.” (drzewa – filary, kamień – ołtarz, grota – apsyda, niebo –sklepienie, źródło – kropielnica, chrzcielnica: m.in. muszla – macica świata, akt stworzenia z Genesis, stwarzanie na nowo).
Siedem kolorów Dantego (7 – liczba świata) zlewa się w ósmy – biały (kolor ochrzczonego). Siedem nieb, ósme – Rajem. Róża wiatrów (stella maris) nad wodami symbolem tchnienia Ducha Świętego nad pierwotnymi wodami (s. 82). Spirala, perła: piorun (ogień) i woda (fons vitae, s.84)
Notre-Dame, Paryż, wznoszone: „Na chwałę Wielkiego Architekta Wszechświata” relacja z Nowym Jeruzalem (podczas liturgii konsekracji, 12 krzyży namaszczenia: plemiona Izraela, znaki zodiaku, Apostołowie, bramy Jeruzalem). Kamień zwykły (chrześcijanin) przemieniony w kamień świetlisty (szlachetny, krystaliczny, sześcienny). Kosmos w świątyni a mikrokosmos czł.
Relacje: budowla – Kościół (Oblubienica) – chrześcijanin świątynią.
Geneza: kult, zgromadzenie wiernych (inne pogańskie?).
Wpływ sposobu sprawowania liturgii na kształt świątyni (liturgia i świątynia to jedno): stopniowy rozdział kleru od wiernych (atomizacja wnętrza świątyni)
Księgi: Stworzenie (kosmologia) i Pismo Święte (teologia). Przejmowanie naturalnej symboliki przedchrześcijańskiej w sztuce wczesnochrześcijańskiej (Chrystus – Słońce, Dobry Pasterz…).
Dwie wieże – symbolika solarna (dzwony; zimowe, letnie przesilenie, równo-noc a łuk triumfalny, pylony egipskie itp. Film A. Tarkowskiego Rublow).
Brąz „… metalem najwdzięczniejszym, który zbiera w sobie stwórcze dźwięczenie duszy świata” (przypis 1, s.76 J. Hani, Symbolika…; rytuały greckie). Sakralizacja przestrzeni i powietrza.
Kogut – ptak solarny, moc egzorcystyczna, oczekiwanie na Gwiazdę Poranną, Słońce Sprawiedliwości (s. 78 ostatni akapit; tradycja perska).
Brama – wejście (miejsce teofanii, powtórne przyjście), Chrystus: monogram X i P (chrisma, krzyż przestrzenny) a rozeta (obraz świata, centrum – Chrystus w chwale). Znaki zodiaku po bokach: wschodzące i schodzące. Trójdzielne wejście – łuk triumfalny (puerta del sol).
Tetramorfy – stworzenia a cztery filary świata
Ołtarz – oś świata wyznaczona kamieniem węgielnym i zwornikiem ponad nim. Kamień symbolem Chrystusa. Jego serce. Środek świata. Omphalos.
Ołtarz na górze otoczony światłem (siedem świeczników).
Chrystus słońcem sprawiedliwości. Cykl liturgiczny dzienny i roczny.
Porównanie ze świątynią antyczną, żydowską (Jerozolima a synagoga), meczetem i inne.
Prawosławie: krzyż w kwadracie, ikonostas (wcześniej od X wieku przegroda architektoniczna, rosnące znaczenie ikony. Ikonostas – Ruś, XIV w.)
Zachód: bazylika z apsydą, lektorium, krypta, łuk tęczowy
System bazylikowy, halowy
Bazylika, katedra, kolegiata (kapituła kanoników), fara (miejska, cechy rzemieślnicze)
Orientowanie kościoła: V w. na wschodzie, koniec I tyś. na zachodzie. Osie północ-południe: cardo, wschód-zachód: decumanus
Westwerk – władza świecka (empora Karola Wlk w Aachen; sądy)
Romańska arch.: addytywność, system wiązany, alternacja podpór, sklepienia
Renesans: F. Brunelleschi – tradycja architektury antyczno-wczesnochrześcijańskiej, architektura centralna (koło, kula, kwadrat, sześcian – doskonałe figury; relacja Bóg – wszechświat, kosmos), Alberti: S. Maria Novella (Florencja), S. Andrea (Mantua), początek budowy Bazyliki św. Piotra (Watykan)
Barok: realizacja Bazyliki św. Piotra (Watykan) – zmiany wprowadzone za Pawła V: C. Maderna; Il Gesu (Rzym; rozwinięcie koncepcji Albertiego – S. Andrea, Mantua);
wkład Berniniego i Borrominiego (relacje pałac, rezydencja a architektura sakralna – Escorial Filipa II); kształt świątyni ewangelickiej. Owal, kopuła, iluzjonizm (da sotto in su). Fasada dwu wieżowa i bez wieżowa
Około 1800: model rzymskiego Panteonu (P. Aigner, K. św. Anny, Warszawa)
XIX wiek: historyzm z naciskiem na neogotyk (gothic revival w Anglii, A.W. Pugin; trzy etapy historyzmu), regotycyzacje: Viollet le Duc (Notre Dame, Paryż), J.Matejko (K. Mariacki, Kraków), inne neo-style rzadziej
XX wiek: żelazobeton, poszukiwania – Le Corbusier (Ronchamp, Notre Dame du Haut), zmiany po Soborze Watykańskim II
2. Hasło: „ołtarz” w Słownik Terminologiczny…
Większa ilość ołtarzy – kult relikwii (w każdym ołtarzu relikwia) od ok. VI w.
Ciche msze, msze za zmarłych (od VII/VIII w. w klasztorach).
Prywatne kaplice i kaplice stowarzyszeń cechowych.
>> RSS 2.0 feed. >>
Both comments and pings are currently closed.