Kto wymyślił barok?

Jacek Dębski

Przełomowym wydarzeniem w badaniu zjawisk związanych ze sztukami plastycznymi było ukazanie się książki Heinricha Wölfflina Podstawowe pojęcia historii sztuki w 1915 roku. Przełom ten dotyczył próby obiektywnej oceny stylu barokowego, zestawianego z renesansem. Od neoklasycyzmu, który sformułował określenie barok, aż do początku XX wieku, kultura XVII i pierwszej połowy XVIII wieku była oceniana pejoratywnie.

Także na początku XX wieku sztukę rzymską zaczęto wyodrębniać z kultury hellenistycznej. Do tego czasu antyk grecko-rzymski traktowano jako jednorodny wytwór kultury śródziemnomorskiej. Podział na sztukę: grecką archaiczną, klasyczną, późno-klasyczną, hellenistyczną i rzymską utrwala się dopiero w drugiej połowie XX wieku. Hellenistyczną określa się wtedy mianem antycznego baroku (Ołtarz Pergamoński, 180 – 160 p.n.e., Berlin Muzeum Pergamońskie; Nike z Samotraki, ok. 180?, Paryż Louvre).

Współcześni Gianlorenzo Berniniemu i Paulowi Rubensowi nie byli świadomi tworzenia nowego stylu w przeciwieństwie do twórców renesansu. W ich przekonaniu barok kontynuował doświadczenia epoki renesansu. Jednakże wzorce, do których odwoływali się artyści renesansu i baroku były różne, ponieważ antyk grecko-rzymski, jak już wspomniano, nie był jednolity.

Odkrycie Grupy Laokoona (ok. 150 p.n.e., Muzea Watykańskie, Rzym) w 1506 roku wywołało poruszenie w środowiskach artystycznych Italii początku XVI wieku. Michał Anioł dostrzegł walory hellenistycznej kategorii estetycznej pathos. Słowo to z języka greckiego oznacza „cierpienie”, w przeciwieństwie do pojęcia ethos – „charakter, cnota” odnoszonego do sztuki Grecji klasycznej. Od tego czasu pathos miał znaczący wpływ na twórczość Buonarottiego. Początek oddziaływania Grupy Laokoona widoczny jest we freskach Kaplicy Sykstyńskiej z lat 1508 – 1512 (sklepienie). Choć oczywiście to antyczne działo wpłynęło nie tylko na Michała Anioła. W pewnym sensie jest także źródłem poszukiwań artystów manieryzmu.

Inne kategorie estetyczne będące zestawieniem różnic między sztuką renesansu i baroku to pojęcia: statyczny – dynamiczny, linearny – malarski, kompozycja zamknięta – kompozycja otwarta, koordynacja – subordynacja. Jest to ta znacząca część określeń Heinricha Wölfflina, która przetrwała próbę czasu.

Dwie pierwsze kategorie można odnieść do ulubionych figur geometrycznych renesansu: koła i kwadratu (dyskusje dotyczące architektury centralnej; Człowiek Witruwiański Leonarda, Galleria dell’Accademia w Wenecji, 1490 r.). Figury te są statyczne w przeciwieństwie do często stosowanych figur i kompozycji wykorzystujących owal i trapez (prekursorski projekt Placu Kapitolińskiego w Rzymie Michała Anioła (1536 rok, realizacja późniejsza), Kolumnada Bazyliki św. Piotra na Watykanie Berniniego (budowana do 1667 roku).

Kolejne kategorie to zestawienie pojęć linearny, rysunkowy z malarskim, wrażeniowym, plastycznym. Możemy odwołać się tutaj nie tylko do malarstwa, lecz także do architektury zestawiając Palazzo Rucellai Albertiego (1450 r.) z prekursorską wobec baroku Nową Zakrystią przy San Lorenzo we Florencji Michała Anioła (do 1534 r.). W malarstwie renesansowym kolor lokalny i wyraźna dominacja rysunku zastępuje później barokowe budowanie kompozycji obrazu dominującymi zestawieniami barwnymi z rysunkiem sprowadzonym do minimum. Farba nakładana jest wrażeniowo, wręcz muzycznie.

Kompozycja zamknięta obrazu odpowiada zastosowaniu układu piramidalnego u Leonarda i Rafaela w renesansie dojrzałym (np.: Mona Lisa, Luwr, 1507 r. oraz Św. Katarzyna Aleksandryjska, National Gallery w Londynie, 1508 r.). Kompozycja otwarta to różnorodne, często diagonalne układy tworzące architektonikę obrazu w twórczości Rubensa i Rembrandta (np.: Podniesienie Krzyża w katedrze antwerpskiej, 1610 r. lub Nocna Straż, 1642, Rijksmuseum w Amsterdamie).
Koordynację równorzędnych części składowych Heinrich Wölfflin przeciwstawia subordynacji, podporządkowaniu jednej dominancie. Analizując te kategorie autor odwołuje się do projektu Bramantego Bazyliki św. Piotra na Watykanie i porównuje go do projektu Michała Anioła. Kopuła i inne części składowe pierwszego są równoważne. W drugim, późniejszym projekcie, kopule podporządkowana jest reszta części składowych Bazyliki św. Piotra.

Jedną z najlepszych analiz sztuki, kultury barokowej autorstwa Tadeusza Chrzanowskiego można przeczytać we wstępie do Sztuki Świata T. 7: Barok – styl i epoka.
Najistotniejsze myśli autora zbieżne z treścią niniejszego wykładu to kwestia kontrreformacji, podział chronologiczno-formalny baroku, kluczowe pojęcia epoki: patos, dynamika, teatr i teatralność, zdobycze urbanistyki i architektury ogrodów, kwestia architektury sakralnej i pałacowej, gesamtkunstwerk, czyli dzieło totalne.

Literatura lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych opisująca zjawisko baroku identyfikowała go z katolicką kontrreformacją. Takie spojrzenie jednakże ogranicza nas do kręgu rzymskiego i twórczości objętej jego wpływem (Włochy, kraje habsburskie, Rzeczpospolita, południowe Niemcy, Ameryka Południowa). Jednakże państwa protestanckie tworzyły własną odmianę baroku klasycyzującego, że wspomnieć angielski palladianizm i malarstwo „małych mistrzów” holenderskich.
Bardzo trafne wydaje się u Tadeusza Chrzanowskiego uporządkowanie epoki baroku według następujących etapów i tendencji:

1. Dynamizowanie form poprzez ich spiętrzenie i potęgowanie. Jest to barokowe mobilizowanie detali architektonicznych, kształtów, kolorów, np. poprzez: nakładanie się porządków, łamanie belkowań, rozrywanie przyczółków.

2. Druga połowa XVII wieku to swobodniejsze posługiwanie się odkryciami wcześniejszymi, które prowadzi do rozbijania form, rozwijania nowoodkrytych możliwości ekspresji, iluzji, nawrót do klasycyzmu. Dobrym przykładem tej fazy baroku może być dojrzała twórczość Francesca Borrominiego i rozwój specyficznego barokowego koloryzmu w twórczości Rembrandta i Velazqueza, protoklasycyzm Poussina.

3. Pierwsza połowa XVIII wieku to odpowiednik pojęcia rokoko. W tym czasie „malarskość zdominowała tektonikę, rozmach i gwałtowność zaczęły ustępować miejsca delikatnemu konwenansowi” (T. Chrzanowski, Sztuki Świata T. 7: Barok – styl i epoka, s. 9). Precieusite (/presisuzite/; franc. drogocenność), rocaille, dominacja błękitu i zieleni w malarstwie to cechy ostatniej fazy baroku.

Pojęcie gesamtkunstwerk najlepiej tłumaczy Bazylika św. Piotra na Watykanie, a w szczególności dzieła projektowane przez Gianlorenza Berniniego (konfesja – 1633 r., Cathedra Petri – 1665 r., kolumnada – 1667 r.).

Istotną dla zrozumienia malarstwa tego czasu jest także Historia koloru, Marii Rzepińskiej (Rozdział VI, Kolor w malarstwie baroku, Tom 1, s. 323 – 346). Autorka określa malarstwo barokowe następującymi cechami:

A. Kolor i światłocień tworzą w malarstwie tego czasu niepodzielną całość. Jednakże akcent położony jest na światło, które jest zawsze jakby teatralne, sztuczne.
B. Skala natężenia pomiędzy światłem i cieniem jest bardzo duża.
C. Biel i czerń funkcjonują jako barwa lokalna, nie tylko jako odpowiednik światłocienia, wolumenu.

D. Kolor stosowany jest na zasadzie analogii, modulacji, niewiele jest tutaj barwnych kontrastów. Kombinacja taka działa bardziej emocjonalnie (str. 340). Największy kontrast rozgrywa się w sferze światłocienia.

E. „Kolory ciemne, ciężkie, ciepłe odgrywają rolę większą niż jasne, lekkie, chłodne.” W wielu obrazach dominują półchromatyczne brązy, ugry, szarości. Stosowana jest „zasada oprawiania klejnotu”, gdzie „dwie lub trzy barwy chromatyczne występują w otoczeniu brązów, szarości i asfaltów (…). Barwy chromatyczne świecą wówczas własnym światłem specyficznej jasności koloru” (str. 337).

F. Wokół jednego koloru stosowana jest metoda wariacji, w przeciwieństwie do renesansowej repetycji. Działanie to odbywa się poprzez dodawanie, wzmacnianie, osłabianie koloru, co przypomina fizyczną dynamikę fal.

G. Barwy traktowane są przestrzennie, dynamicznie. Koncepcja ta opiera się na niezwykłym rozwoju malarstwa pejzażowego.

H. Najistotniejszy fragment obrazu nie musi pokrywać się z intensywnym akcentem kolorystycznym. To, co istotne wydobywane jest poprzez intensywne światło.

I. Dominuje technika olejna. Efekt osiągany jest poprzez fakturę i laserunki.

Eksponuje się fizyczną urodę przedmiotów, ich konsystencję, jakość, specyfikę: miękkość, twardość, puszystość, wilgotność, suchość, chłód, ciepło, kruchość etc.
Liczy się sugestywność tego, co jest przedstawione, siła przekonywania.

J. Poszczególni wielcy mistrzowie osiągają w swej dojrzałej twórczości indywidualną kolorystykę, pewien niepowtarzalny kompleks barwny.

Tak, więc barok to pomysł historyków sztuki i kultury, a nie twórców i myślicieli epoki nowożytnej. Jest to narzędzie badawcze ułatwiające analizę dziejów, nie wyczerpuje ono jednak złożoności i bogactwa danego zjawiska.


>> RSS 2.0 feed. >> Both comments and pings are currently closed.

AddThis Social Bookmark Button